Tweemalig Woutertje Pieterseprijs- en Gouden Griffelwinnares Bette Westera schrijft niet alleen sinds 1999 poëzie, verhalen en prentenboeken, maar vertaalt ze ook. Over haar vertaaloeuvre gaat onze tweede podcast. Boeken van kinderboekengrootheden als Eric Carle, Julia Donaldson, Benji Davids, Nicola Slater, Zdenek Miler, Dr. Seuss, Lu Fraser, Rachel Bright en Astrid Lindgren zijn in haar vertalingen tienduizenden malen voorgelezen aan Nederlandse kinderen. Het zijn boeken die voldoen aan het cliché van de geweldige vertaling waaraan je niet af kan zien dat het vertalingen zijn: ze zijn ritmisch en rijmen, ze zijn geestig, en ze zijn bezaaid met oerhollandse namen als Gijsje, Dries en Annelies, Wilbert en Klaartje. Wie het (meestal Engelstalige) origineel erbij pakt, ziet hoe vrij en met vaste hand Westera vertaalt. Ze vertaalt, zegt ze, letterlijk waar het kan en vrij waar het moet - met de nadruk op het tweede deel. Westera vertaalde Astrid Lindgrens liedje ‘Alla ska skova’, dat Marit Törnqvist illustreerde voor een tegelijkertijd in 2019 te verschijnen Nederlands en Zweeds prentenboek, als een nieuw liedje, getrouw en tóch anders: Alles gaat slapen.
In de tweede aflevering van de Vertaalzolderpodcast bespraken Anne van Buul, Eva Wissenburg en ik Bette Westera’s vertalingen van Axel Schefflers Gobbly Goat, Gijsje Geit (2016), Astrid Lindgrens Alla ska skova, Alles gaat slapen (2019), Rachel Brights The Squirrels who Squabbled, Twee vechtende eekhoorntjes (2017), en The Whale Who Wanted More, De walvis wilde meer (2021), en Julia Donaldsons Zog, Draak Dries (2010). Met dank aan uitgeverijen Gottmer en Querido, die bestanden van de oorspronkelijke teksten aanleverden, en Bette Westera zelf, die op een aantal vertaalvragen inging, naar de namen, het woord ‘denappel’ en de verschuivingen in deze tekst.
En dit liedje dus, en wat voor een liedje: Lindgren schreef het slaapliedje ooit voor de verfilming van De kinderen van Bolderburen, Alla vi barn i Bullerbyn (1986), op muziek van Georg Riedel. Het werd gezongen op Lindgrens begrafenis. Törnqvist, de dochter van Lindgrenvertaalster Rita Törnqvist-Verschuur en vriendin van Lindgren, was er. Ze besloot van het liedje een prentenboek te maken (deze informatie heb ik, nog een vertaalslag, via de Engelse Wikipediapagina voor het boek (!), van een Zweedse site gehaald). Op Youtube kun je je een indruk vormen van het liedje (met beeld van de film en zonder) en het prentenboek (de trailer).
Westera volgt Lindgrens tekst de eerste regels behoorlijk trouw, maar eenmaal aangekomen bij de titel van het liedje, ‘alla ska sova för nu är det natt’, ‘allen gaan slapen want nu is het nacht’, schrijft Westera: ‘Lekker in bed, waar het warm is en zacht’. Dan komt er een in het Zweeds op verschillende manieren en plekken sterk rijmende zin, ‘Slapen zal ook iedere kat’. Dat ‘vareviga’, ‘iedere, zonder uitzondering’ is niet heel gebruikelijk Zweeds, het is in 1649 voor het eerst geattesteerd, maar mijn tante in Zweden (en vooral haar Zweedse man, ik gun iedereen zulke mensen in hun familie) kent het woord niet. Die zin vereenvoudigt Westera, en ze voegt er het ‘want nu is het nacht’ alsnog aan toe. Door ‘katt’ naar voren te halen, geeft Westera zichzelf meer ruimte voor eindrijm, en de wat vlakke kattenzin krijgt een upgrade. Iets knaagt er wel: is dit vertalen of bewerken?
Nu lilla humla, nu ska du sova.
Alla små ungar i sina sängar
och deras mammor och deras pappor
alla ska sova för nu är det natt.
Sova ska också vareviga katt
Hommeltje, nu is het tijd om te slapen.
Overal kruipen de kleintjes in bed
Net als hun mama’s, net als hun papa’s.
Lekker in bed, waar het warm is en zacht.
Net als ons katje, want nu is het nacht.
Maar die opwaardering van het kattenzinnetje is terecht! De katt, nee óns katje, is de hoofdpersoon, in het liedje - die vierde en vijfde regel herhaalt Lindgren nog tweemaal, met lichte variatie, Westera herhaalt haar vijfde regel - en in Törnqvists illustraties. Het zwerft door schemerige velden en bossen, om uiteindelijk weer thuis te komen. Bij de uitreiking van de Johannes Vermeerprijs 2024 aan Törnqvist prees collega-illustrator Sophie Pluim in NRC een prent uit dit boek: ‘[De prent] doet precies wat hij moet doen. Dat is eerst: een heel kalme sfeer neerzetten. Door die kleuren, door de bewegingloosheid in het landschap – volgeramd met details zou dat onrustig worden. Nu vertraag je meteen en dan zie je wat er nog meer staat: vogels op de takken en in de verte het katje. Dat verhaal loopt door, maar vergt niet veel van de toeschouwer, alleen rust en aandacht. Hierin komt samen waar ik van houd en wat Marit zo goed doet: ze vertelt met grote helderheid en creëert een heel rijke sfeer.’
Het gedicht vervolgt met allerlei dieren die gaan slapen. In de ene regel sneuvelen de ‘kossor’, koeien, maar vindt Westera een andere alliteratie, in de volgende komt er een eik bij. In twee opeenvolgende regels geeft ze de herhaling van ‘alla’, ‘alle’ op, maar creëert ze alliteratie, en in de laatste strofe gaan ook de bossen slapen, de vogels en de bomen. ‘allting som lever på hela jorden / allting ska sova för nu är det natt,’ schrijft Lindgren, en Westera: ‘Alles wat leeft op de aarde gaat slapen. / Alles gaat slapen, heel stil en heel zacht.’
Westera kreeg, vertelde ze ons, een kladvertaling van Törnqvist, en besloot dat de nieuwe tekst ook een liedje moest worden. Misschien is ze er, zegt Westera, iets te vrij mee omgesprongen. Van Paula Stevens, bij wie ze Noors volgde, had ze de stelregel ‘letterlijk waar het kan en vrij waar het moet’ meegekregen, en hier moest het vrij. En ja, er verschuift van alles, en de titel, letterlijk ‘Iedereen moet slapen’, wordt nu ‘Alles gaat slapen’. Maar waar ik in eerste instantie dacht: dit is een grote ingreep, dit is meer bewerking dan vertaling, denk ik nu: de geest en de kat zijn bewaard. Bette Westera heeft wat herhalingen teruggesnoeid en met de alliteratie en dat ene verkleinwoord het liedje nog zachter gemaakt. Misschien is het liedje nog wel beter geworden dan het Zweedse.