De eerste zin uit Der Prozess van Franz Kafka is geliefd als citaat. Graag maakt men er gebruik van wanneer er van een onschuldig veroordeeld slachtoffer en bureaucratische misstanden sprake is. De zin luidt: Jemand musste Josef K. verleumdet haben, denn ohne dass er etwas Böses getan hätte, wurde er eines Tages verhaftet. Nu citeert men in de verschillende taalgebieden meestal een vertaling. De roman is in talloze talen vertaald. Alleen al in het Nederlands bestaan vier vertalingen. Wat blijkt? In alle Nederlandse, maar ook in vele vertalingen in andere talen stapt men over de conjunctiefvorm in ‘hätte’ heen en presenteert de bijzin simpelweg in de indicatief: ‘zonder dat hij iets kwaads had gedaan’. Naar mijn gevoel missen de vertalers daardoor een betekenisvolle nuance. Het heeft mij steeds gestoord. Toen ik daarop de aandacht vestigde en voorstelde de bijzin te vertalen met ‘want zonder dat hij iets kwaads gedaan zou hebben’ (Andringa 2020) volgden reacties die de gangbare vertalingen verdedigden. Een eerste tegenwerping luidt dat een bijzin met ‘ohne dass’ in het Duits veelal met een conjunctief wordt verbonden. Die zou geen speciale betekenis hebben. Een tweede argument is dat het om een kleine nuance gaat die geen equivalent heeft in de meeste andere talen en om omslachtige constructies te vermijden dus maar beter weggelaten kan worden. Veel vertalers lijken er helemaal niet bij stil te staan. Maar Kafka zou Kafka niet zijn als er geen afgronden achter zijn subtiliteiten schuilgaan. Het gaat mijns inziens geenszins om een verwaarloosbaar detail. Ik ben trouwens niet de eerste die zich met deze kwestie heeft beziggehouden, waarover zo dadelijk meer.
Laat ik eerst de eerste tegenwerping wegwerken. In het algemeen kan in een bijzin met ‘ohne dass’ in het Duits de conjunctief II (conjunctief afgeleid van de verleden tijd) worden gebruikt. Maar, zo is in de Duitse grammaticaregels te vinden, het is geen verplichting. Dus bestaat er een keuze tussen indicatief en conjunctief. Wat motiveert nu de keuze? Is die willekeurig en is de conjunctief een loze vorm zonder betekenis? Dat is taaleconomisch gezien niet heel waarschijnlijk, tenzij het om een overgangsfase gaat waarbij een oudere en complexere vorm geleidelijk verdrongen wordt door een latere, simpeler vorm. Maar dat is hier niet relevant, het Duits van Kafka is van honderd jaar geleden, terwijl ook in het huidige Duits beide vormen (nog) naast elkaar bestaan.
Stofomslag van de eerste uitgave van Der Prozess, Die Schmiede 1925
Kafka had dus de keuze om te schrijven: ‘ohne dass er etwas Böses getan hatte’ of ‘ohne dass er etwas Böses getan hätte’. Kan het nu zijn dat Kafka gedachteloos de conjunctief heeft neergeschreven? Dat lijkt heel onwaarschijnlijk, en wel om een drietal redenen.
1 Kafka maakte aantoonbaar zorgvuldig gebruik van conjunctiefvormen. Zijn beroemde korte vertelling ‘Auf der Galerie’, door hemzelf voor publicatie vrijgegeven, bestaat uit twee lange zinnen, die vrijwel hetzelfde gebeuren in twee varianten weergeven, eenmaal in de conjunctief als mogelijkheid, en eenmaal in de indicatief als direct gegeven ‘werkelijkheid’. Er zijn heel wat interpretaties aan dit raadselachtige dubbele ‘verhaaltje’ gewijd en daarin staat men altijd stil bij het verschil in modaliteit.
2 Kafka was een heel nauwkeurig, bovendien nog juridisch geschoold schrijver. Het gaat om een eerste zin die staat als een huis. Uit het handschrift van Kafka – zie boven – blijkt dat hij de conjunctief vloeiend heeft neergeschreven zonder er achteraf veranderingen in aan te brengen, maar wel zorgvuldig aan de zin heeft geslepen.
Beginregels van Der Prozess, uit het handschrift van Kafka
3 In Der Prozess komen bijzinnen met ‘ohne dass’ in totaal zo’n tien keer voor. Daar is soms de conjunctief, soms de indicatief gebruikt. Er is dus sprake van wisselende keuzes. Het tweede voorbeeld vinden we al op dezelfde pagina. Gedetailleerd wordt de kleding beschreven van de man die JK’s kamer binnenkomt, met nogal wat uitgesproken attributen, die ‘infolgedessen, ohne dass man sich darüber klar wurde, wozu es dienen sollte, besonders praktisch erschien’. Opvallend is, dat hier het onderwerp van de zin het onbepaalde ‘man’ is. De waarneming (focalisatie) ligt bij een algemeen, diffuus ‘men’ met inbegrip van de externe verteller en misschien ook een impliciete lezer. Juist dit verschil versterkt de indruk dat in de eerste zin de waarneming opschuift in de richting van Josef K. De conjunctief geeft aan dat het gebeuren mogelijk vanuit het bewustzijn van K. is gerepresenteerd. Hier ligt het aangrijpingspunt voor de betekenis van de conjunctief in het licht van de roman als geheel.
Laten we even verder kijken naar een paar vertalingen.
De vertalingen 6 en 7 wijken af. Hier hebben de vertalers geprobeerd recht te doen aan de conjunctief door het accent te leggen op het bewustzijn van K. Bij het gebruik van de simpele indicatief bij alle anderen is het de externe verteller die de stand van zaken als gegeven meedeelt. Daarbij is de onschuld van K. direct vastgelegd. De conjunctief verschuift echter de waarneming naar K. en naar de mogelijkheid dat K. zelf niet de juiste inschatting maakt. Met andere woorden: de onschuld ligt niet zonder meer vast en de aanname dat iemand gelasterd heeft is mogelijk de gevolgtrekking van Josef K. De Zwitserse taalkundige Werner Koller betoogde dit al in 1998, eveneens aan de hand van een aantal vertalingen. Door contrastering van de talen, vooral Scandinavische talen, kwam hij tot de conclusie dat vele talen geen equivalent hebben voor de hier ingezette Duitse conjunctief II. Dan resteren dus oplossingen als omschrijvingen, commentaren of simpelweg weglaten. Maar, zo bepleitte hij, de conjunctief in het origineel is te betekenisvol om er geen aandacht aan te besteden. De schuldvraag blijft als het ware zweven. En wanneer we naar de roman als geheel kijken, wordt nergens duidelijk waarin de schuld precies bestaat, noch of de eventuele onschuld definitief vaststaat. K.’s pogingen om zijn onschuld te bewijzen lopen op niets uit omdat noch schuld noch onschuld helder worden, ze houden echter het ‘proces’ op gang tot de dood erop volgt. Vele duidingen hebben geprobeerd de schuld in te vullen, vooral vanuit theologische en psychoanalytische invalshoeken of ook door verband met Kafka’s leven te leggen. Openheid en meerduidigheid zijn essentieel voor het werk – en voor het oeuvre van Kafka überhaupt.
De vraag voor een vertaler blijft echter hoe je vermijdt om door het gebruik van de indicatief die openheid af te knijpen of in omslachtige constructies te vervallen. Vandaar mijn voorstel om recht te doen aan de modaliteit door gebruik van het modale ‘zou’. Dat brengt de focalisatie dichter bij Josef K. en suggereert de zo relevante onzekerheidsfactor. Bij de ontstane discussie deed vertaler Hans Boland nog een ander voorstel: “zonder dat hij, voor zover hij wist, iets op zijn kerfstok had”. Deze variant ligt in de lijn van de vertalingen 6 en 7, maar oogt fris en modern. Het wordt tijd voor een vijfde Nederlandse vertaling van de roman!
Met dank aan Niels Bokhove voor vindplaatsen, Kafka’s handschrift en discussie, aan Ton Naaijkens en Ad Verhoeven voor commentaar en aan Hans Boland voor zijn vertaalsuggestie.
Literatuur
Andringa, Els. 2020. Ingezonden brief in NRC Handelsblad, 2 juli, p. 17.
Koller, Werner. 1998. ‘Das Problem der Übersetzbarkeit – sprachliche, textuelle und kulturelle Aspekte’, in: Wolfgang Börner & Klaus Vogel, Kontrast und Äquivalenz – Beiträge zu Sprachvergleich und Übersetzung. Tübingen: Narr Verlag, p. 118–135: 123-124.
Els Andringa studeerde Duits, Literatuurwetenschap en Filosofie in Utrecht en Wenen; promoveerde in de Psychologie; was werkzaam in de Tekst- en Literatuurwetenschap in Tilburg, Amsterdam en Utrecht; publiceerde onder meer over de psychologie van het lezen, tekstlinguïstiek, receptieonderzoek en de Duitse Exilliteratuur.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.