Tot verbazing van velen kwam er eind 2013 een Friese vertaling van Inferno op de markt. Het was in iedere krant te lezen. Precies de bedoeling.
Brown en zijn vrouw waren aanwezig bij de jaarlijkse hengstenkeuring van de Koninklijke Vereniging van Het Friesch Paarden-Stamboek in Leeuwarden. Hij en zijn vrouw zijn idolaat van Friese paarden. De publieksschuwe auteur leende zich daarnaast voor interviews, signeersessies en zelfs een aflevering van het televisieprogramma College tour. Om deze evenementen te promoten liet de Nederlandse uitgever Inferno in het Fries vertalen, een marketingstunt om Dan Browns komst naar Nederland te promoten. Abe de Vries, vertaler van Ynferno, is van beroep auteur, dichter, journalist en fotograaf. Hij weet dat maar weinig Friezen Friese boeken lezen, het Fries is namelijk vooral een spreektaal.
Het Fries dat in de provincie Friesland wordt gesproken heet officieel het Westerlauwers Fries. Deze taal is ruwweg op te delen in een aantal grote dialecten: het Klaaifrysk (gesproken op de klaai, de klei, in het noorden en westen van Friesland), het Wâldfrysk (gesproken in de Wâlden, de Wouden, in het oosten) en het Súd-Westhoeks (gesproken in de Zuid-Westhoek van de provincie). Daarnaast is er nog het Stadsfries, een soort mengeling van Nederlands en Fries. Er bestaat, mede door die verschillende dialecten, een grote afstand tussen de Friese spreek- en schrijftaal. Veel Friezen spreken geen geef Frysk (het ‘echte’ Fries), maar een van de zojuist genoemde ‘soorten’. Voeg daaraan toe dat de nije stavering (nieuwe spelling) waartoe begin 2013 is besloten tot felle discussie heeft geleid en veel tegenstanders kent.
Abe de Vries, zelf spreker van het Klaaifrysk, behoort tot de tegenstanders van de nije stavering en schrijft:
... Als de Akademy het veel vaker in de schrijftaal voorkomende ‘romte’ [spreek uit [romtə], red.] wil vervangen door ‘rûmte’ [spreek uit [rumtə], red.] als voorkeursspelling, dan maak ik als schrijver en dichter mijn eigen standaard wel…1
De Vries houdt dus vast aan zijn ‘eigen’ Fries, zonder al te veel rekening te houden met de officiële spelling. Het is ondenkbaar dat iemand een boek vertaalt in zijn eigen Nederlands, maar in het Fries mag dat schijnbaar wel. Verder zegt De Vries dat hij de taal zo veel mogelijk spreektalig heeft gemaakt, om de beginnende Frieslezers tegemoet te komen.
‘Oerset troch Abe de Vries’ (Vertaald door Abe de Vries) zo valt er op de titelpagina te lezen. Geen brontaal. Maar één blik op het Engelse origineel en de Nederlandse vertaling en het is duidelijk: Abe de Vries heeft het boek vertaald uit het Nederlands; hij verklaart dat hij de Engelse taal niet genoeg machtig is om uit die taal te vertalen. Hij neemt vertaalkeuzes over van de Nederlandse vertaalsters – Erica Feberwee, Marion Drolsbach en Yolande Ligterink – zonder zelf een afweging te maken. De Nederlandse vertaling is over het algemeen vloeiend en goed leesbaar. Er komen af en toe wat vreemd klinkende wendingen in voor. Deze worden door Abe de Vries veelal overgenomen.
She had a sternly set jaw, deep soulful eyes, and long, silver-gray hair that cascaded over her shoulders in ringlets. (9)
Ze had een strenge kaaklijn, gevoelvolle ogen en lang, zilvergrijs haar dat in kleine krullen over haar schouders golfde. (14)
Se hie in strange kaakline, gefoelfolle eagen en lang, sulvergriis hier dat har yn lytse krollen oer de skouders weage. (14)
De sternly set jaw uit het eerste voorbeeld wordt mooi vertaald met ‘strenge kaaklijn’ en Abe de Vries neemt dat over. De ogen van de beschreven vrouw zijn in het Engels deep en soulful, letterlijk zijn ze dus inderdaad ‘gevoelvol’, maar ‘gevoelvolle ogen’ is een rare collocatie. De Friese vertaler vertaalt dit letterlijk in het Fries, waar het al net zo vreemd klinkt als in de Nederlandse vertaling. De rest van de zin is prima vertaald, geen bijzonderheden. Omdat hij heeft vertaald uit het Nederlands, ga ik niet verder in op de discrepanties tussen de Friese vertaling en het Engelse origineel.
Hier en daar kiest De Vries wel voor een geef Fryske vertaling terwijl een spreektaliger of dichter bij het Nederlands liggende variant te verkiezen is (bijvoorbeeld útstelle in plaats van foarstelle voor ‘voorstellen’ en treast wêze in plaats van trotsearje voor ‘trotseren’). Het boek is spreektaliger te noemen dan het origineel en de Nederlandse vertaling, maar dit zal de gemiddelde Fries niet opvallen, omdat de spreektaal zoals gezegd voor veel Friezen ook het enige Fries is dat ze bezigen.
Omdat het Fries en het Nederlands qua woordvolgorde tamelijk dicht bij elkaar liggen kan de vertaler redelijk een-op-een vertalen, met hier en daar een wat grotere verschuiving als het Fries dat vereist. Het gebruikte Fries is idiomatisch en als er een betere optie bestaat in het Fries dan in het Nederlands dan vervangt De Vries vaak de Nederlandse vertaalkeuze voor de zijne. Zo vertaalt hij ‘Het leek Langdon ondenkbaar’ (322) met ‘Langdon koe der net by’ (307), waar hij het ook woord-voor-woord had kunnen vertalen met ‘It like Langdon ûntinkber’. Af en toe maakt De Vries een foutje, maar dit is nooit (te) storend.
In een tijd van ontlezing is het lastig om mensen aan het lezen te krijgen. Abe de Vries heeft zeker een vertaling afgeleverd die geschikt is voor lezers die niet gewend zijn om Friese boeken te lezen. Een deel van de kloof tussen spreektaal en schrijftaal wordt gedicht en het boek is goed leesbaar, wat zeker bij een verhaal als dat van Inferno heel belangrijk is. Ik betwijfel echter of meer mensen Fries gaan lezen na de vertaling van dit boek. Wat bijvoorbeeld in het nadeel kan werken van de Friese vertaling is dat deze pas een halfjaar na de Nederlandse uitkwam, waardoor de kans groot is dat Dan Brownfans het boek al in het Nederlands hebben aangeschaft. Verder is het Fries zoals gezegd vooral een spreektaal, die voornamelijk gebruikt wordt in familiale setting.
Ook voor andere minderheidstalen geldt dat er weinig belangstelling is voor vertaalde literatuur, zo blijkt uit de bijdrage over vertalen in het Welsh van Anna-Lou Dijkstra in Webfilter week 7. Ongeveer hetzelfde is het geval in Friesland: er wordt weinig in het Fries vertaald en de uitgevers staan niet in de rij. Wat dat betreft was Ynferno een win-winsituatie: de uitgever genoot de gewenste publiciteit en de vertaler genereerde aandacht voor het Friese boek (en kreeg nog betaald ook).
Dan Brown, Ynferno. Oerset troch Abe de Vries. Amsterdam: Luitingh-Sijthoff, 2013.
Noot
1 A. de Vries, ‘In nijboud ynstrumint of in Guarneri?’, Skanoskrift, 25, 2014, p. 21–22 (vertaling uit het Fries svdm).