Dat sonnet heet niet ‘Moeder de vrouw’, zoals je deze week vaak hoort en leest, maar ‘De moeder de vrouw’, zoals je minstens zo vaak wordt uitgelegd. Nijhoff heeft het niet over ‘moeders’, veilig thuis bij aanrecht en kinderen, maar over een vrouw die hem aan zijn moeder doet denken, bron van verering en troost, en misschien ook aan de vrouw en moeder in het algemeen – maar dat poëzie boven het anekdotische uitstijgt is niet ongewoon.
De moeder de vrouw
Ik ging naar Bommel om de brug te zien.
Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden
die elkaar vroeger schenen te vermijden,
worden weer buren. Een minuut of tien
dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,
mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd -
laat mij daar midden uit de oneindigheid
een stem vernemen dat mijn oren klonken.
Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer
kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren.
Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer,
en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.
O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.
Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren. (Nijhoff 1963: 212)
Die brug bij (Zalt)bommel werd in 1933 geopend, en was de eerste vaste oeververbinding over de Waal voor gewoon verkeer (spoorbruggen waren er al eerder), dus echt iets voor een uitstapje vanuit Utrecht, waar Nijhoff toen woonde (en waar ‘Awater’ zich afspeelt). In 1971 hield James Holmes een lezing in Chicago waarin hij aan de eerste regel van ‘De moeder de vrouw’ zijn 3-assenstelsel voor literaire vertalingen demonstreerde. Moet je je Amerikaanse lezers uitleggen dat Bommel Zaltbommel is, en hoe dat zat met die nieuwe brug, of moet je daarvoor – naturaliserend – een Amerikaanse nieuwe brug kiezen? Een brug uit de jaren ’30 of – moderniserend – één uit de tijd waarin je vertaalt? En moet je de vorm, het vijfjambische Italiaanse sonnet met zijn abba cddc efe fef-rijm, handhaven, of, – herscheppend – kiezen voor het in de Angelsaksische wereld gebruikelijkere Shakespearesonnet? ‘De brug bij Bommel herbouwen’, zo heet die lezing in de vertaling van Peter Verstegen (Holmes 2010), en Holmes zelf bekent dat hem niet gelukt is. Hoe hebben andere vertalers het er afgebracht?
De Bommelse brug uit Nijhoffs gedicht
46 vertalingen
Het jaarboek The Low Countries – Arts and Society in Flanders and the Netherlands besteedt sinds 1992 aandacht aan Nederlandse poëzie, met artikelen en vertalingen in het Engels, en die tot en met 2015 staan online: TLC 2016. Eén van de ruim 400 bijdragen is Tanis Guests vertaling van ‘De moeder de vrouw’ uit 1995.
De website van de David Reid Poetry Translation Prize (DRPTP 2011) is ook zeer aan te bevelen. Tussen 2006 en 2011 werd tweemaal per jaar een klassiek Nederlands gedicht ‘opgegeven’, en een jury beoordeelde de ingezonden vertalingen.1 In het najaar van 2010 was de ‘opdracht’ ‘De moeder de vrouw’, en dat leverde 45 vertalingen op; met die van Tanis Guest erbij zijn dat er 46.
Die zijn niet allemaal even interessant. Ik was snel klaar met vertalingen waar in de titel toch een suggestie van moeder de vrouw doorschemerde: The mother the wife van John Irons bijvoorbeeld, hoe fraai hij verder ook het rijm en het metrum heeft gehandhaafd. In de bloemlezing die hij samen met Paul Vincent heeft gemaakt (Vincent & Irons 2015: 135) staat dezelfde tekst, nu onder de titel ‘The old lady’, niet minder moederdevrouwerig, aanhalingstekens of niet. David McKays vertaling is even vindingrijk en vlekkeloos qua rijm en metrum, maar die titel: Wife and Mother! En Marjolijn de Jager, ook niet de eerste de beste vertaalster, noemt haar vertaling The Mother the Woman the Wife. Tja.. Andere moeke-achtige titels: Missis, The Old Lady Mother.
Een minuut of tien… laat mij daar…
Sommige vertalers vertalen een minuut of tien met a minute or ten of laat mij daar midden uit de oneindigheid / een stem vernemen… met leave me there… of let me there…, of I let myself / learn a voice… Ook Tanis Guest schrijft let me from that infinity percieve a sound. Is dat Engels at all? De meeste vertalingen hebben ten minutes or so of about ten minutes, of laten die tien minuten weg, maar er zijn drie wat minder voor de hand liggende oplossingen:
Ine Kievits: Take ten minutes
that I lay there...
Louise: ten minutes I guess, en
Frances Whybrew: One minute? ten?
Dat andere spreektalige zinnetje, laat mij daar…, wordt doorgaans vertaald met iets als ‘plotseling’, maar sommige vertalingen doen ook een poging om dat element van verbazing, van ‘wat heb ik nou aan mijn fiets hangen?’, te behouden. Ik citeer ze alle zeven:
Hannie Rouweler: it happened that…
Elisabeth Innemee, maar ook Klaas Drenth & Henk B. Muda:
I happen to hear…,
José ter Mors: Imagine me hearing…
Roos van de Wardt: who would have thought that in that infinity
a voice would sound…
Maureen O’Toole: when what should I hear from that infinity
but a sudden voice…
John Irons revancheert zich subtiel voor zijn bedenkelijke titels met:
this voice came…,
evenals David McKay: what should emerge from the endless countryside
but this: a voice…
Niet aan, maar bij
Wat, om het maar eens ouderwets te zeggen, al veel inkt heeft doen vloeien is het woord bij in r. 11: zij stond bij ’t roer. Guus Sötemann wees er zijn artikel in de Nieuwe Taalgids 1968 (Sötemann 1985: 151) op dat de vrouw, hoewel alleen aan dek, niet aan het roer staat, maar erbij: niet zij stuurt het schip, maar Jezus, die van ‘Scheepken onder Jezus’ hoede…’ Ik vind dat, gezien de teneur van het gedicht, aannemelijk; trouwens, de brontekst is de brontekst. Vertalingen als at the wheel / rudder / tiller / helm zijn op dit punt dubbelzinnig. Maar hier speelt ook het rijmwoord bevoer twee regels hoger een rol: als dat bijvoorbeeld vertaald is met steered is de vrouw de stuurvrouw, ook als ze at the helm etc. staat. Aldus kiezen 24 van de 46 vertalingen voor de stuurvrouw-interpretatie. 14 vertalingen zijn echt dubbelzinnig: die hebben at the helm etc., en voor het schip dat zij bevoer iets als the ship she sailed on. Vier vertalingen geven een dubbele boodschap: ze hebben iets als steered, maar ook onmiskenbaar bij het roer:
Barbara Beckers; hier kan sailed alleen ‘stuurde’ betekenen:
The ship she sailed
slowly downstream and the bridge through
She was alone on deck, by the helm she hailed,
Michelle Hutchison: a woman steering a ship…
she was alone on deck, the rudder at her hip,
Olivia McLennan: The ship she steered…
Alone on deck, she stood by the helm en
Frances Whybrew: She slipped her vessel’s keel
slowly through the bridge. Downstream she sailed
alone on deck and singing by the wheel.
Maar vier van de 46 vertalingen kiezen dus ondubbelzinnig voor een vrouw die niet stuurt:
Myra Heerspink Scholz: Slowly down the river
her boat approached the bridge, then glided through.
She stood alone on deck, beside the rudder,
Paul Vincent: She sailed upon a craft
that slid downstream beneath the bridge’s arm.
She was alone on deck, close by the tiller, aft, (‘achter op het schip’)
Christian Schmitt: And she sailed aboard
a boat which crossed the bridge’s arch.
Next to the helm she stood, alone on board, en
David McKay: the vessel she was sailing
under the bridge moved downstream, slow and calm.
She was alone on deck, she stood by the railing,
next to the tiller,
In deze gevallen lijkt het schip ‘vanzelf’ op koers te blijven, zoals ook in de brontekst het geval is. Dat is nog geen scheepje onder Jezus’ hoede, maar dat is dan ook een interpretatie – die ook de Engelse lezer van deze vier vertalingen voor zichzelf kan bedenken.
Hoe meer je leest hoe minder je weet
En Yra van Dijk dan? Die geeft in een artikel uit 2002 (Van Dijk 2002: 180) een alledaagse verklaring voor dat bij: Nijhoff had in r. 11 al een keer aan gebruikt, en twee keer aan in één regel is lelijk; trouwens in een eerdere versie van het gedicht stond ook aan het roer, dat heeft Nijhoff later veranderd. En nu we toch Sötemanns christelijke interpretatie aan het debunken zijn: al in 1970 schreef Ornée:
Een schip komt stroomaf door de brug gevaren en bij 't roer staat een vrouw psalmen te zingen. Sötemann breekt zich het hoofd over de kwestie dat er staat ‘bij’ en niet ‘aan het roer’. Kom nou! De Neeltje Jacoba vaart niet uit in nacht en stormgedruis! Dat schip op de Waal gaat rustig stroomafwaarts; ik herinner we wel schippersvrouwen die met de knie of met de heup even tegen het roer aanduwden en onderwijl stonden te breien. (Ornée 1970: 456/7)
Daar heb je waarachtig die heup van Hutchison.
Het is uiteindelijk een kwestie van smaak, geloof ik. Ik vind dat mysterieus vanzelfvarende schip nu eenmaal heel indrukwekkend.
Waar ik op mijn beurt de tekst niet zo erg op een voetstuk zet is ‘en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren’. Kun je dat horen in dat korte ogenblik dat je die stem verneemt? Of hoor je een psalm, en concludeer je eventueel dat deze vrouw het hele stuk van Nijmegen naar Rotterdam staande aan dek het psalmboek doorwerkt? Maar hoorde ik dat een psalm was past noch in het metrum, noch in het rijm, dus misschien moeten we dat meervoud niet al zwaar opvatten. Die psalmen worden meestal vertaald met psalms of hymns, maar 12 vertalers, en niet de minsten, kiezen voor psalm, vrijwel altijd omdat dat handig rijmt op (holds you in his) palm of op (keeps you safe from) harm, en een enkele keer omwille van het metrum. Michelle Hutchison laat trouwens het meervoud psalms rijmen op He holds you in his palm.
Who the f*ck is Bommel?
Tenslotte: vier vertalers lijken zich Holmes’ bezorgdheid of het voor lezers uit een andere cultuur wel duidelijk is wie die Bommel is en wat er bijzonder was aan die brug (wat ik trouwens in het begin van dit stuk voor mijn lezers heb uitgelegd) te hebben aangetrokken. Hier komen hun beginregels:
Michelle Hutchison: I went to Zaltbommel to see the new bridge.
I saw the bridge standing there.
Roos van de Wardt: I went to Zaltbommel to see the bridge.
I saw the new bridge.
Sarah Greeves: I went to Bommel when the bridge was new
to see the bridge,
Chris Wilson: I went to see what the fuss was about:
the new bridge at Bommel.
26 maart 2019
Noot
1 Als je de site bezoekt, kijk dan in elk geval naar een paar vertalingen van het Egidiuslied uit het najaar van 2007: Francis Jones’ vertaling in het Engels van Northumberland, ‘A Northumberland collier's lament for his marra’, waarin zowel Egidius als de zanger mijnwerkers uit de streek zijn (is dat naturaliseren of is dat naturaliseren?), en drie vertalingen hors concours in ouder Engels (of Angelsaksisch; is dat historiserend vertalen of is dat historiserend vertalen?), één van Anita Chopra-Giebels, ‘Egidius, hwær byst dū fēran’, en twee weer van Francis Jones.
Bibliografie
Dijk, Yra van. 2002. ‘Midden uit de oneindigheid. Een nieuwe lezing van Nijhoffs "De moeder de vrouw"’, Nederlandse Letterkunde, jg. 7 (2002-2003), p.173-185. Ook in de DBNL
DRPTP 2011: http://subtexttranslations.com/drptp/drptp.html
Holmes, James S. 2010. ‘De brug bij Bommel herbouwen’, in: Ton Naaijkens e.a. (eds.), Denken over vertalen. Tekstboek vertaalwetenschap. 2edr., Nijmegen: Vantilt, p. 183-188. [Vertaling Peter Verstegen.]
Nijhoff, Martinus. 1963. Verzamelde gedichten. 2edr., Den Haag: Bert Bakker/Daamen n.v.
Ornée, W.A. 1970. ‘Martinus Nijhoff en de binnenscheepvaart’, Nieuwe Taalgids, jg. 63 (1970), p. 453-458. Ook in de DBNL
Sötemann, A.L. 1985. ‘M. Nijhoffs De moeder de vrouw. Een analyse in twee etappes’, in: id., Over poética en poézie. Een bundel beschouwingen. Samengesteld en ingeleid door W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn. Groningen: Wolters-Noordhoff, p. 141-152.
TLC 2016: http://www.literaturefromthelowcountries.eu
Vincent, Paul & John Irons. 2015. 100 Dutch-Language Poems. From the Medieval Period to the Present Day. Sel. and transl. by -. London: Holland Park Press.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.