Op 11 oktober verscheen El Camino op Netflix, de film die het vervolg vormt op de mateloos populaire dramaserie Breaking Bad (2008–2013). Voor mijn moeder en mij als fans van de serie was dit een mooie reden om het vijfde en laatste seizoen van de serie nog eens terug te kijken, niet alleen om in de stemming te komen, maar ook om het geheugen wat op te frissen. Het was alweer een tijdje geleden, dus de precieze gebeurtenissen in de laatste fase van Walter Whites transformatie van terminaal zieke scheikundeleraar tot gewetenloze drugsbaron kon ik me niet meer herinneren. Tijdens het bingen viel me in de ondertiteling van de Emmy-winnende dialogen een aantal eigenaardige vertaalkeuzes op. Ik vermoed dat het geen incidenten zijn, maar dat ze symptomatisch zijn voor iets algemeners. Let op: spoilers voor het vijfde seizoen.
Verdubbeling
Breaking Bad is een serie waarbij je soms om de oren wordt geslagen met cijfers. Er worden miljoenen dollars verdiend aan de drugshandel en die miljoenen moeten altijd tussen de partners verdeeld worden, dus gaan de gesprekken geregeld over de procenten en aandelen van de winst. Daarnaast wordt er veel over de methamfetamineproductie zelf gesproken: over de volumes aan methylamine (een ingrediënt, om het zo maar te noemen) en de massa’s aan geproduceerde drugs. De eenheden die gebruikt worden zijn uiteraard Amerikaans: dollars, gallons en pounds. Tot zover niets geks. Wat ook in de lijn der verwachting ligt, is dat de Nederlandse ondertiteling de geldbedragen niet omrekent naar euro’s: naturaliseren lijkt bij geldbedragen niet de voorkeur te hebben en zou de Amerikaanse setting alleen maar ondermijnen. De gallons en pounds zijn daarentegen wel consistent omgerekend naar liters en kilo’s, hoogstwaarschijnlijk om te voorkomen dat de Nederlandse kijker een rekenmachine nodig heeft om een inschatting te kunnen maken van de hoeveelheden chemicaliën en meth. De beoogde precisie van dit omrekenen is hier en daar echter niet te rijmen met de losse stijl van de dialogen.
Een simpel voorbeeld hiervan treedt op als Walt zijn partner-in-crime Jesse probeert over te halen om de productie op te schroeven, terwijl Jesse juist met pensioen wil:
‘Look, you know what I think we need to talk about? Doubling down.’ […] ‘Cooking a hundred pounds a week, not fifty.’
‘Weet je waar wij het over moeten hebben? Verdubbelen.’ […] ‘45 kilo per week in plaats van 25.’
(S05E07 ‘Say My Name’, 19m10s)
Hier is sprake van een ongelukkige afronding waardoor de hoeveelheden in kilo’s net niet de verdubbeling weerspiegelen waar Walt het over heeft. Desalniettemin zal de kijker begrijpen dat het min of meer op een verdubbeling uitkomt en dus kan ik hiermee leven.
‘An even 920’
Andere omrekeningsperikelen zijn te vinden rond de treinroof in de aflevering ‘Dead Freight’. Even wat context: Walt, Jesse en oude rot in het criminele circuit Mike dwingen midden in de woestijn een trein tot stoppen en tappen methylamine af uit een tankwagon. Het doel is om duizend gallon buit te maken en later valt op een door Walter gebruikte debietmeter af te lezen dat er richting de duizend geteld wordt. Om te voorkomen dat de diefstal wordt opgemerkt, moet de treinwagon niet ineens minder wegen en dus wordt er water teruggepompt. Het omrekenen van deze hoeveelheden wringt hier en daar in de vertaling:
‘Aqueous methylamine is water-based, yet it weighs slightly less than water. So, we will be removing a thousand gallons of methylamine from the tanker car, but replacing it with about nine-tenths of that volume in water. Which comes to 900.24 gallons. Actually, Jesse, let’s make that an even 920 to account for spillage and whatever will remain in the hose.’
‘Vloeibare methylamine is net iets lichter dan water. We halen 3800 liter methylamine uit de tankwagon, maar pompen negen tiende van de hoeveelheid in water terug, wat 3407,8 liter water is. Nou, maak er maar 3480 liter van in verband met morsen en wat in de slang blijft zitten.’
(S05E05 ‘Dead Freight’, 28m30s)
De vertaler is op 3407,8 liter uitgekomen omdat de hoeveelheden inconsistent zijn omgerekend. Duizend gallons is naar boven afgerond (3785 wordt 3800) maar 900,24 gallons is wel precies genoteerd. Door deze inconsistentie klopt de berekening die gemaakt wordt in de Nederlandse ondertiteling niet meer. Negen tiende van de totale 3800 liter is 3420 liter en de correcte berekening (niet precies negen tiende maar ‘about nine-tenths’) zou uitkomen op net een liter meer dan dat. Daarnaast vind ik het vervolgens afronden op 3480 niet aansluiten bij Walts taalgebruik (‘let’s make that an even 920’), omdat er passendere alternatieven mogelijk waren. 3450 of 3500 zouden hier als vijftigtal en vijfhonderdtal al beter op hun plaats zijn. Ze zijn weliswaar minder exact, maar twintig à dertig liter is gezien de context geen groot volumeverschil, en een fraai rond getal (fraaier dan de huidige keuze) had hier beter gepast bij het nonchalante en zelfverzekerde karakter van de inschattingen en berekeningen van Walt. De ondertiteling bij deze scène is overigens wel de reden dat ik uit mijn hoofd weet hoeveel liter een gallon is.
De debietmeter die optelt naar de duizend gallons (S05E05 ‘Dead Freight’, 44m44s)
Rekenwonder
De grootste naturaliseringszonde is er een die op de lachspieren werkt. Na de treinroof, waarbij een getuige vermoord wordt, willen Jesse en Mike uit het vak stappen. Ze besluiten om hun aandeel van de methylamine (twee derde van duizend gallon) te verkopen aan Declan, een concurrerende drugsproducent, terwijl Walt zijn aandeel behoudt. Een wiskundige moet nog goed zijn best doen om de berekeningen in deze scène te volgen:
‘Here’s one gallon, as discussed. You take that back home to your people, test it. If you’re satisfied, I can get the other 665.’ […] ‘That one’s free. The price for the rest is 15,000 per [gallon]. 665 gallons, that’s 9,975,000. Although I would prefer you round it up to ten. Makes it easier for my partner and I to split.’
‘Vier liter, zoals besproken. Neem het maar mee om te testen. Als je tevreden bent, krijg je de andere 2517 liter.’ […] ‘Deze is gratis. De rest kost 3963 per liter. Voor 2517 liter komt dat op 9.975.000. Maar ik heb liever dat je afrondt naar tien. Dan kunnen m’n partner en ik het eenvoudiger verdelen.’
(S05E06 ‘Buyout’, 25m25s)
Door de neiging om alles precies om te willen rekenen, brengt de vertaler zichzelf in een lastig parket. Om op het juiste geldbedrag uit te komen moet de literprijs 3963 dollar worden: een bedrag dat bijzonder onaantrekkelijk afsteekt bij het ronde 15.000 uit het origineel. Ik ben van mening dat de vertaler hier in de drang naar naturalisering uit het oog is verloren in wat voor wereld de serie zich afspeelt. Hoeveelheden worden niet zo precies berekend; afronden, schatten en nattevingerwerk behoren tot de praktijk. Zo praat Mike er in dit citaat met het grootste gemak 25.000 dollar bij met zijn verzoek tot afronding. Let ook op zijn nonchalante taalgebruik bij de literprijs: ‘15,000 per’, zonder toevoeging van ‘gallon’. Zo doet iemand in dit wereldje dat nou eenmaal. Het handhaven van de Amerikaanse gallons om de 15.000 dollar tot zijn recht te laten komen zou mijn voorkeur hebben, ook al zou de vertaler zich hiermee misschien aantijgingen van inconsistentie op de hals halen. Omwille van stijl mogen regels gebroken worden. Je kleurplaat wordt pas een kunstwerk als je buiten de lijntjes durft te kleuren.
Maar dit was nog niet de grootste zonde; die komt pas als Declan laat merken dat hij geen genoegen neemt met twee derde van de duizend gallon. Declan wil de volledige hoeveelheid overnemen om er zeker van te zijn dat zijn concurrenten niet meer kunnen produceren en de markt voor hem alleen is.
‘This whole time I was thinking: 666, that seems like an odd number. Two thirds of an even thousand though. When I look at it that way, it starts to make sense to me. That’s not all the methylamine, is it?’
‘Ik heb eens nagedacht over die 2517 liter. Dat is nogal een vreemde hoeveelheid. Het is twee derde van 3780 liter. Als ik het op die manier bekijk, is het ineens heel logisch. Dat is niet alle methylamine, of wel?’
(S05E06 ‘Buyout’, 26m20s)
De oplettende lezer zal hebben opgemerkt dat 2517 liter eerst gelijkstond aan 665 gallon en hier aan 666 gallon, maar laten we daar niet over vallen. Ik richt mijn aandacht op drugshandelaar Declan, die zich hier ontpopt als rekenwonder. Dat 666 twee derde van duizend is, is snel begrepen, maar voor de genaturaliseerde hoeveelheden is hoofdrekenen voor gevorderden vereist. Declans inzicht dat 666 betekent dat er in totaal het ronde getal van 1000 voorhanden is, kan niet geloofwaardig uitgedrukt worden met de getallen 2517 en 3780. Als je bedenkt wat de functie van deze scène is in het verloop van het verhaal, haalt deze vertaling de plot mijns inziens zelfs onderuit. Het simpele sommetje 666/1000 = 2/3 is de reden dat Declan onraad ruikt en de volledige hoeveelheid opeist. Met 2517 liter is geen vergelijkbaar sommetje te maken (eventueel een vierde van 10.000 als was afgerond op 2500, maar Declan weet dat er twee verkopers met dit aanbod komen, waardoor hij op twee derde komt). Met het metrieke stelsel zou Declan de hoeveelheid hebben overgenomen zonder een addertje onder het gras op te merken en zou het verhaal van Walter White een andere wending hebben genomen.
Ik voel mee met de Netflix-ondertitelaar, niet alleen vanwege het schamele tarief dat hij betaald krijgt en de allerminst prettige werkomstandigheden (Jochems 2019), maar ook omdat de vertaler van deze aflevering zelf ook wel geweten moet hebben dat de rekensom met liters belachelijk complex wordt. Ik zou er niet van opkijken als deze vertaling een gevolg is van dwingende Netflix-richtlijnen voor ondertitelaars die naturaliseren verplichten, al heb ik niet kunnen vinden of dat daadwerkelijk zo is. Voor mij mag er wat losser worden omgegaan met dit soort eenheden, ofwel door royaal af te ronden, ofwel door de oorspronkelijke maateenheden te behouden. Het eerste brengt de begrijpelijkheid voor het doelpubliek het minst in gevaar en kan er zelfs aan bijdragen, zoals het afronden van 3480 liter naar 3500 liter (een fraaier getal, waarbij de kijker zich eerder iets kan voorstellen). Het exotiserend vertalen van pounds en gallons heeft als risico dat het doelpubliek misschien een minder goed beeld heeft van de hoeveelheden, maar vertalers mogen zich afvragen of dit bezwaarlijk is, zeker in een tv-serie waar de kijker de grootte van een 1000-gallontank te zien krijgt. Wat mij betreft mag de stijl van de dialogen wat meer tot zijn recht komen in de vertaling. Helaas lijkt stijl in deze ondertitels bepaald geen prioriteit te hebben gekregen. Al met al vind ik dat vertalers zich meer als Mike mogen gedragen en uit de losse pols mogen afronden op plaatsen waar het hun goed uitkomt.
Bronnen
Breaking Bad: S05E05 ‘Dead Freight’, S05E06 Buyout’, S05E07 ‘Say My Name’. Netflix.
Jochems, Anne. 2019. ‘Ondertitelaars voelen zich uitgeknepen door Netflix’, NRC, 7 juni 2019.
Jeroen Aantjes (1995) studeerde Taalwetenschap (BA), Meertaligheid en Taalverwerving (MA) en Literair Vertalen (MA) aan de Universiteit Utrecht.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.